Merhaba Arkadaşlar, görme engelli bir Türkçe öğretmeniyim. Bilgi ve deneyimlerimden yola çıkarak böyle bir yazı kaleme aldım. Umarım faydalı olur.
Görme engelli öğrenciler ders dinlerken hangi teknolojilerden nasıl faydalanabilir?
Görme engelli öğrenciler de tıpkı gören öğrenciler gibi kendi aralarında bireysel farklılıklara sahiptir. Bu yüzden aynı yöntemin bütün görme engelli öğrencilere önerilmesi yanlış olacaktır. Yani tüm görmeyenler için standart bir yöntem belirlenemez. Öğrenci, isteklerine, ihtiyaçlarına ve beklentilerine göre bahsedeceğim yöntemlerden istediğini kullanabileceği gibi kendine özgü daha farklı yöntemler de geliştirebilir. Burada yalnızca Görme engelli bir öğretmenin önerileri yer almaktadır.
Görme engelli öğrenci, ders dinlerken Braille alfabesiyle not alabileceği yani Braille daktilo veya tablet, kalem kullanarak not alabileceği gibi günümüzde gelişen teknolojik yöntemlerle çok daha kolay bir şekilde de not alabilir. Braille ekran kullanabilir veya akıllı telefon kullanıyorsa akıllı telefonun klavyesiyle not alabilir. iPhone kullanıyorsa iPhone’un dahili Braille klavyesiyle not alabilir. Android işletim sistemiyle çalışan akıllı telefon kullanıyorsa android cihazlardaki Braille klavye özelliğinden veya Braille klavye uygulamalarından faydalanarak not alabilir. iPhone dahili Braille klavye diğer ismiyle “Ekrandan Braille girişi” hakkında detaylı bilgi edinerek bu konuda yapılmış sesli anlatımları dinlemek isteyenler, “Uygulama Akademisi” YouTube kanalından ve görmeyenlere yönelik diğer YouTube kanallarından, görmeyenlere yönelik web sitelerinden yararlanabilirler. Bu yazıda detaylı bir teknoloji anlatımı yapmayacağım, yalnızca görmeyen öğrencilerin hangi teknolojik yöntemleri kullanabileceğini anlatacağım. Belirttiğim Gibi “Uygulama Akademisi” YouTube kanalından, android cihazlar konusunda da “Engelsiz Android” YouTube kanalından faydalanılabilir. Görmeyenlere yönelik teknolojilerin incelendiği bu YouTube kanallarında çok kaliteli ve detaylı sesli anlatımlar yer almaktadır. iPhone kullandığım için ve android işletim sistemiyle çalışan cihazlar konusunda yeterli bilgim ve deneyimim olmadığı için iPhone ile ilgili konulara daha detaylı değineceğim. iPhone’da ekrandan Braille girişi özelliğini veya cihazın kendi klavyesini Kullanarak not alabileceğinizz gibi MBraille adlı uygulamayla da not alabilirsiniz. Klavyeyle Veya dahili Braille klavyeyle yani ekrandan Braille girişiyle not alırken iPhone’un dahili Notlar uygulamasını kullanabileceğiniz gibi farklı not alma uygulamalarından da Yararlanabilirsiniz. iPhone‘da not alırken kablolu veya kablosuz kulaklığınızın Kulaklıklarından birini takıp Diğerini takmayarak yani bir kulağınıza kulaklık takıp diğer Kulağınızı açıkta bırakarak not alırsanız ekran okuyucunun sesi; dışarı gitmeyecektir, ayrıca not alırken hem öğretmenin veya akademisyenin söylediklerini dinleyip hem de ekran okuyucunun sesini duyarak doğru yazdığınızdan emin olarak not alabilirsiniz. Telefonu “Rahatsız etme” moduna alabilirsiniz Veya iPhone’un “Odak modu” özelliğini kullanabilirsiniz. Böylece VoiceOver’ın bildirimleri seslendirmesini engellemiş olursunuz. İsteğinize göre daha farklı ayarlar da yapabilirsiniz.
Bilgisayar kullanıyorsanız klavyede on parmak yazarak da not alabilirsiniz. Bu durumda da yukarıda belirttiğim kulaklık kullanma yöntemini öneririm; ama yazma alanından çıkılması, yanlış yazmak gibi sorunları önemsemiyorsanız veya bu tür sorunlar yaşamayacağınızdan eminseniz kulaklık kullanmak yerine ekran okuyucuyu veya cihazın konuşma özelliğini devre dışı bırakabilirsiniz de; ama ben, bunu önermeyip yukarıdaki kulaklık kullanma yöntemini önermekteyim. Yine de elbette istekleriniz ve tercihleriniz doğrultusunda hareket etmelisiniz. Amacım, farklı yöntemlere dair bilgi vermektir.
Notlarınızı bilgisayar, akıllı telefon, tablet bilgisayar gibi cihazlarınız arasında eş zamanlamak isterseniz “Google Drive, Yandex Disk” gibi bulut uygulamalardan yararlanabilirsiniz.
Görme engelliler, kitapları ve ders notlarını nasıl okur?
E-kitap veya yazılı ders notları okunurken ayrıca sesli dokümanlar okunurken iPhone’daki “Voice Dream Reader” uygulaması kullanılabilir. iPhone’daki en verimli kitap okuma uygulamasının “Voice Dream Reader” olduğunu düşünüyorum, çünkü bu uygulama, çok sayıda ses, metin ve video formatını desteklemesinin yanı sıra OCR ve çeviri gibi özellikler sunmaktadır. Ayrıca Türkçe ve yabancı diller için “VoiceOver” ekran okuyucunun seslerine ek olarak farklı ses seçenekleri de sunmaktadır. Örneğin, Türkçe ses seçenekleri arasında “Yelda”ya ek olarak “Filiz, İpek” sesleri de bulunmaktadır. Ses tercihi, tamamen kişisel isteklere göre değişiklik göstermektedir. Ben, “Filiz” sesini kullanıyorum; ama isteyen istediği sesi tercih edebilir. iPhone’da e-kitap okumak için “Dolphin Easy Reader” uygulamasını da kullanabilirsiniz. Bu uygulamanın bilgisayarlara yönelik versiyonu sayesinde uygulamayı bilgisayarda kitap okurken de Kullanabilirsiniz. Ayrıca uygulamanın “Getem” entegrasyonu sayesinde “Getem”deki sesli Ve metin formatlı dokümanları Cihazınıza kolayca indirebilirsiniz.
Not: Getem “Boğaziçi Görme Engelliler Eğitim ve Teknoloji Merkezi” görme engellilerin engelli raporuyla üye olarak çok sayıda sesli ve metin formatlı dokümana ulaştıkları çok kapsamlı bir e-kütüphanedir. İnternet üzerinden hizmet vermektedir.
“Dolphin Easy Reader” iPhone uygulaması, Getemdeki sesli dokümanları indirmeye olanak tanır; ancak telefon içinden dosya aktarılacağında ses formatlı dosyaları desteklemeyip yalnızca metin formatlı dosyaları destekler.
iPhone’da e-kitap okurken “Speech Central AI Voice Reader” uygulamasını da kullanabilirsiniz; ama bu uygulama, yalnızca metin formatlı dosyaları destekleyip ses ve video formatlı dosyaları desteklememektedir. Uygulama, ücretsizdir.
iPhone’da sesli kitap dinlerken “Book Player” ve “Okusana” gibi sesli dokümanların dinlendiği uygulamalardan da faydalanabilirsiniz.
Bilgisayarda e-kitap okurken “Bookworm” adlı görmeyenler için geliştirilmiş, ücretsiz e-kitap okuma programını kullanabilirsiniz. Bu programa dair detaylı bilgi edinmek ve programın indirme bağlantılarına ulaşmak için Engin Yılmaz’ın Bilişim Bülteni eylül 2022 tarihli 9. sayısındaki “Yeni Bir Kitap Okuma Programı Bookworm” adlı yazısından faydalanabilirsiniz.
İsterseniz ücretli olan ve bilgisayarda ekran okuyucularla da gayet erişilir olduğu söylenen; fakat tarafımca denenmemiş “QRead” adlı e-kitap okuma programını da kullanabilirsiniz. Programın körcül kullanımı hakkında Can Deniz Balkaya’nın EEEH Dergi ocak 2022 tarihli 104. Sayısındaki “E-kitaplara Özgürlük: Qread” adlı yazısından ayrıntılı bilgi Edinebilirsiniz.
Bilgisayarda Microsoft Word programıyla ders notu ve e-kitap okurken Microsoft Word programının yer işareti koyma özelliğinden faydalanmanızı öneririm. Böylece okuduğunuz dokümanda kaldığınız yere kolayca ulaşabilirsiniz. Önemli olduğunu düşündüğünüz yerleri işaretleyebilirsiniz.
E-pub, pdf gibi formatlardaki belgeleri Adobe Digital Edition adlı programla da okuyabilirsiniz; ancak bu programın bazı ekran okuyucuların bazı sürümlerinde erişilebilirlik sorunları yaşattığını duymuştum. Adobe Acrobat Reader ile pdf formatlı belgeleri ve kitapları okuyabilirsiniz; ancak programın erişilebilirlik ayarlarını yapmanızı öneririm.
Sesli kitap okurken de bilgisayarda “Pot Player” adlı ücretsiz, erişilebilir ve çok sayıdaki ses ve video formatını destekleyen medya oynatıcı programdan yararlanmanızı öneririm. Bu programın çeşitli ayarlarını yaparak ses dosyası dinlerken veya video izlerken bilgisayarı kapatıp açsanız dahi Kaldığınız yerden devam edebilirsiniz. Programda çok sayıda ayar var. Ben de bu programı hem okulda öğrencilerime dersle ilgili ses dosyalarını dinletirken hem de derse ilişkin videoları izletirken kullanmaktayım. Dokümanın kalınan yerden devam etmesi özelliği, çok yararlı oluyor. Ayrıca bilgisayardan sesli kitap dinlerken de kalınan yerden devam etmek, pratik oluyor. Elbette isterseniz farklı medya oynatıcılardan da faydalanabilirsiniz.
iPhone’da sesli kitap dinlerken eğer yalnızca Getem entegrasyonunu yeterli buluyorsanız “Dolphin Easy Reader” uygulamasını kullanabilirsiniz; ancak çok kapsamlı bir programla telefonunuzdaki ses dosyalarını, hatta telefonunuzdaki zip formatlı ses dosyalarını dinlemek ve telefonunuzdaki videoları izlemek isterseniz “Voice Dream Reader” uygulamasını kullanmanızı öneririm.
Yukarıda da belirttiğim gibi android işletim sistemine sahip cihazlar hakkında bilgim olmayıp “Engelsiz Android” web Sitesindend ve YouTube kanalından faydalanmanızı öneririm. Ayrıca görmeyenlerin teknoloji Kullanımına yönelik farklı web sitelerinden ve farklı YouTube kanallarından da faydalanabilirsiniz.
Microsoft Word, Microsoft Excel, Microsoft Powerpoint programlarının ekran okuyucularla erişilebilir kullanımı konusunda kendini geliştirmek isteyen görme engellilere yönelik kaynaklar var mı?
Engin Yılmaz’ın Getemdeki Microsoft Word kitabını, Microsoft Excel kitabını ve Microsoft Powerpoint dokümanını ayrıca bu programlara dair sesli anlatımlarını incelemenizi öneririm.
Uzaktan eğitim konusunda hangi programlar erişilebilirdir?
Bu sorunun çok kapsamlı ve çok farklı yanıtları olmakla beraber “Zoom” ve “Google Meet” bilgisayarda ve iPhone’da çok erişilebilir olup android işletim sistemine sahip cihazlarda da bu programların erişilebilir olduğunu duymuştum; ama android sistemli cihaz kullanmadığım için android işletim sistemi konusunda detaylı bilgi veremeyeceğim.
Ekran okuyucularla harflerin fonetik olarak kodlanması mümkün müdür?
VoiceOver ekran okuyucuda, Jaws ve NVDA ekran okuyucularda ilgili ayarlar yapılarak fonetik okuma özelliği aktifleştirilebilir veya kapatılabilir. Fonetik okuma özelliği, test çözülürken faydalı olmaktadır. “a” harfi, “Adana” şeklinde kodlanmaktadır vb.
İnternet, ekran okuyucu programlarla kullanılmakta mıdır?
Elbette ekran okuyucu programlarla web siteleri ve mobil uygulamalar, kullanılabilmektedir; ancak maalesef bazı web siteleri ve bazı aplikasyonlar, yeterince erişilebilir değilse yani ekran okuyucu programlarla uyumlu çalışmıyorsa bu web siteleri ve bu aplikasyonlar kullanılamayabilmektedir; fakat çoğu program, aplikasyon ve web sitesi, ekran okuyucu programlarla rahatlıkla kullanılabilmektedir. Görmeyenler, interneti çok etkin şekilde kullanmaktadır.
Görmeyenlerin teknoloji kullanımı konusundaki eğitimlere ve detaylı bilgilere nasıl ve nerelerden ulaşılabilir?
Söz konusu eğitimlere ve bilgilere “Uygulama Akademisi, Engelsiz Android” gibi görmeyenlere yönelik çeşitli web sitelerinden ve çeşitli YouTube kanallarından ayrıca “Getem” (Boğaziçi Üniversitesi Görme Engelliler Teknoloji Merkezi) web sitesinden ulaşabilirsiniz.
Görmeyenlere yönelik kütüphaneler var mıdır?
Yukarıda bahsettiğim “Getem” çok kapsamlı bir e-kütüphane olup bünyesinde çok sayıda sesli kitap, e-kitap, sesli betimlemeli film, sesli dergi, e-dergi… Barındırmaktadır. Millî Kütüphane Konuşan Kitaplık, Türkiye Görme Özürlüler Kitaplığı (Türgök) gibi kütüphanelerden ayrıca Yalnızca görmeyenlere değil, tüm engelli gruplarına hizmet veren “İstanbul Üniversitesi Engelsiz Bilgi Merkezi” gibi kütüphanelerden faydalanabilirsiniz. Bu kütüphanelerin web Sitelerinden detaylı bilgi edinerek bu kütüphanelere üye Olabilirsiniz. Arama motoruna Aramak istediğiniz kütüphanenin adını yazarak istediğiniz Bilgilere kolayca ulaşabilirsiniz.
Not: “Millî Kütüphane Konuşan Kitaplık” mobil uygulaması da mevcuttur ve erişilebilirdir.
Görme engelliler, nasıl ses kaydı yapabilir?
Dersleri veya başkalarının okuduklarını kaydedecekseniz dersi anlatan öğretmenden veya akademisyenden izin almalısınız ya da okuyucudan izin almalısınız. Ses kayıt cihazlarından faydalanabileceğiniz gibi iPhone veya android cihaz kullanıyorsanız çeşitli ses kayıt uygulamalarından yararlanabilirsiniz. “Uygulama Akademisi, Engelsiz Android” gibi YouTube kanallarından erişilebilir ses kayıt uygulamalarına dair detaylı anlatımlara ulaşarak isteğinize ve tercihinize uygun ses kayıt uygulamasını keşfederek kullanabilirsiniz.
iPhone kullanıyorsanız iPhone’un dahili “Sesli Notlar” uygulamasını kullanmanızı öneririm; fakat isteklerinize ve ihtiyaçlarınıza en uygun ses kayıt uygulamasını kendiniz belirlemelisiniz. Bilgisayar kullanıyorsanız erişilebilir ses kayıt programlarından size uygun olanı kullanabilirsiniz.
Not almak mı ses kaydetmek mi daha faydalıdır?
Tıpkı görenler gibi görmeyenlerin de kendi aralarında bireysel farklılıkları vardır ve kişi, kendine en uygun yöntemi kendi belirleyecektir. Bu sorunun yanıtı, her birey için hatta her ders için ve her konu için farklıdır. Net bir yönlendirme yapmayı doğru bulmadığım için bu konuda daha fazla yorum yapmayacağım.
Görme engelliler ne tür cihazlar ve programlar kullanmalıdır?
Bu sorunun cevabı, bireyin tercihine ve ihtiyaçlarına göre farklılık göstermektedir. Bilgisayarda Ekran okuyucu program kullanacaksanız “Windows” işletim sistemiyle çalışan bilgisayarlarda “Jaws, NVDA” adlı iki ekran okuyucu program, dünyada yaygın olarak kullanılmaktadır; ancak farklı ekran okuyucu programlar da mevcuttur. Apple bilgisayarlarda “VoiceOver” adlı dahili ekran okuyucu program, mevcuttur.
Akıllı telefon konusunda iPhone kullanıyorum ve iPhone’u çok erişilir buluyorum; ancak bu, kişisel görüşüm olup android cihazlarda da son zamanlarda erişilebilirlik konusunda önemli gelişmeler olmaktadır ve android cihazları rahatlıkla kullanan görme engelliler de vardır. Bu tür Cihazların kullanımında istekler ve tercihler önemlidir.
Ses kayıt cihazları ve ses kayıt uygulamaları konusunda da kişisel tercihler ve beklentiler, etkili olmaktadır. İçinde sentezleyici bulunan, görme engelliler için üretilmiş ses kayıt cihazlarına engelli ürünleri satan firmalardan ulaşılabilir. Sentezleyici içermeyen; ancak “Bip” sesi çıkaran ses kayıt cihazları da tercih edilebilir.
Ses kaydı için cihaz yerine uygulama kullanılacaksa iPhone ve android cihazlar için erişilebilir olan yani ekran okuyucu programlarla uyumlu çalışan ses kayıt uygulamaları veya akıllı telefonların dahili ses kayıt uygulamaları kullanılabilir. Bilgisayarlar için de erişilebilir ses kayıt programları vmevcuttur.
Görme engelliler sözlük kullanabilir mi?
Görme engelliler, iPhone’da kullanmak istedikleri sözlüklerin web sitelerini ana ekrana ekleyebilecekleri gibi erişilebilir olan yani ekran okuyucularla uyumlu olan sözlük uygulamalarını rahatlıkla kullanabilmektedir. Türkçe öğretmeniyim ve “TDK Güncel Türkçe Sözlük” web sitesini iPhone’umun ana ekranına ekledim ve erişilebilir şekilde kullanıyorum; ama bu sözlüğün uygulaması da birkaç ufak sorun dışında genel anlamda gayet erişilebilirdir; fakat ben, bu sözlüğü web sitesi üzerinden kullanmayı tercih ediyorum. İngilizce için de erişilebilir sözlük uygulamaları mevcuttur. Diğer yabancı dillerle ilgili uygulamaların erişilebilirliği de denenerek veya araştırılarak keşfedilebilir.
Fotoğrafları betimletmek veya fotoğraf şeklindeki yazıları okumak için iPhone’da hangi uygulamalar kullanılabilir?
Bu konuda farklı alternatifler mevcuttur; ama ben, “Be My Eyes” ve “Microsoft” tarafından geliştirilen “Seeing AI” uygulamalarını kullanmaktayım. Bu iki uygulama, ücretsizdir ve bence çok kalitelidir.
Umarım faydalı bilgiler verebilmişimdir.
Yazan: